Σύντομη αναδρομή στην Λογοτεχνία του Φανταστικού – Σωκράτης Σίδερης

Η Ιστορία της Λογοτεχνίας του Φανταστικού: Από τον Τζορτζ Μακ Ντόναλντ στον Τόλκιν

Τζορτζ Μακ Ντόναλντ: Ο Πατέρας του Φανταστικού

Η λογοτεχνία του φανταστικού  είναι ένα από τα πιο πολύπλευρα συγγραφικά είδη, το οποίο εξελίχθηκε και διαμορφώθηκε από μια σειρά συγγραφέων και έργων που άνοιξαν νέους ορίζοντες στην αφήγηση, στην δημιουργία κόσμων και γλωσσών.

Σύμφωνα με την ιστορία, ο πατέρας του Φανταστικού είναι ο σκωτσέζος συγγραφέας, ποιητής και ιερέας Τζορτζ Μακ Ντόναλντ. Αποτέλεσε μια πρωτοποριακή φιγούρα στην λογοτεχνία, όσον αφορά το πεδίο του φανταστικού και λειτούργησε ως καταλύτης για άλλους συγγραφείς όπως ο Λιούις Κάρολ και ο Τζ.Ρ.Ρ. Τόλκιν. Στα έργα του δημιούργησε κόσμους μαγείας και φαντασίας μέσα στους οποίους οι χαρακτήρες του χαρακτηρίζονται από ένα βάθος ηθικών και φιλοσοφικών προβλημάτων. Η φαντασία στα έργα του δεν αποτελεί μια μορφή διασκέδασης αλλά αντίθετα έναν τρόπο εξερεύνησης της εσωτερικής αλήθειας της ψυχής.

Ενδεχομένως, ρόλο σε αυτό να έπαιξε και η ιδιότητα ως ιερέας, καθώς ο Μακ Ντόναλντ μέσα από τα κηρύγματά του υποστήριζε ότι ο Θεός δεν τιμωρεί για να ξεσπάσει την οργή του αλλά για να βοηθήσει τον αμαρτωλό να καταλύσει τις αμαρτίες του, δίνοντας στην έννοια της τιμωρίας έναν παιδαγωγικό χαρακτήρα.

Από τα πιο γνωστά του έργα είναι το “Phantastes” (1858)  και το “The Princess and the Goblin” (1872). Στο πρώτο βιβλίο αφηγείται την ιστορία ενός νεαρού άνδρα που ταξιδεύει σε έναν ονειρικό κόσμο νεραϊδών και εκεί κυνηγάει το ιδανικό της γυναικείας ομορφιάς, την «Μαρμάρινη Κυρία», μπλέκοντας σε περιπέτειες και πειρασμούς. Στο δεύτερο βιβλίο ξετυλίγεται η ιστορία της πριγκίπισσας Ειρήνης που περιηγείται σ’ έναν κόσμο γεμάτο μαγεία, περιπέτειες και μυστηριώδεις καλικάντζαρους που κρύβονται κάτω από το βασίλειό της.

Λιούις Κάρολ και η Παράλογη Φαντασία

Αν και για το ευρύ κοινό ο Τζορτζ Μακ Ντόναλντ είναι ένας άγνωστος Σκωτσέζος συγγραφέας, για κάποιους άλλους συγγραφείς ήταν μέντορας, επηρεάζοντας βαθύτατα τα έργα τους. Ένας από αυτούς ήταν ο Άγγλος συγγραφέας, μαθηματικός, φωτογράφος και κληρικός Λιούις Κάρολ, ο οποίος θεωρούσε τον Μακ Ντόναλντ «πνευματικό του διδάσκαλο».

Μέσα από τα κλασικά του έργα “Η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων” (1865) και “Μέσα από τον Καθρέφτη” (1871), ο Κάρολ δημιούργησε έναν κόσμο γεμάτο παράλογα και μαγευτικά γεγονότα, λεκτικά παιχνίδια, γρίφους και ανατροπές προσπαθώντας έτσι να δώσει μια διαφορετική προσέγγιση στη λογοτεχνία του φανταστικού. Θέλησε με τον τρόπο αυτό να γεφυρώσει τη φαντασία και τη λογική μέσα από το παράλογο και το μη ρεαλιστικό με στόχο να σατιρίσει τη βικτοριανή κοινωνία, αλλά και να εξερευνήσει τη φύση της γλώσσας και της λογικής.

Η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων ήταν ένα εξαιρετικά καινοτόμο βιβλίο για την εποχή του, που ξέφευγε από τους παραδοσιακούς κανόνες αφήγησης και λογοτεχνίας για παιδιά. Το Μέσα από τον Καθρέφτη έχει μια πιο έντονη αλληγορική και φιλοσοφική διάσταση, εξετάζοντας ζητήματα όπως ο χρόνος και η ταυτότητα. Η Αλίκη ως ο βασικός χαρακτήρας των βιβλίων είναι ένα κορίτσι που μεγαλώνει και αντιμετωπίζει την σύγχυση της ταυτότητας του καθώς περνάει μέσα από διάφορες εμπειρίες.

Το παιχνίδι της σκέψης και της αντίληψης είναι αυτό που διαφοροποιεί τα έργα του Κάρολ από του Μακ Ντόναλντ με τις φιλοσοφικές και θρησκευτικές αναζητήσεις. Παρόλα αυτά, τα έργα και των δύο παραμένουν διαχρονικά ως μερικά από τα πιο αγαπημένα και δημοφιλή έργα του φανταστικού.

Η Απογείωση με τον Τόλκιν: Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών

Αν ο Μακ Ντόναλντ έθεσε τα θεμέλια της λογοτεχνίας του φανταστικού και ο Κάρολ διεύρυνε τα όρια της φαντασίας, τότε ο Τζ. Ρ.Ρ. Τόλκιν (J.R.R. Tolkien) είναι αυτός που την καθιέρωσε ως ένα σημαντικό και αναγνωρισμένο είδος λογοτεχνίας. Ήδη με την δημοσίευση του “Χόμπιτ” το 1937, ο Τόλκιν δημιούργησε έναν κόσμο γεμάτο μαγεία και περιπέτειες. Ωστόσο, το μνημειώδες έργο του “Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών” (1954-1955) διαμόρφωσε το είδος σε νέες βάσεις και εξέλιξε τον κόσμο του με λεπτομερή μυθολογία, γλώσσες και ιστορία.

Ο Τόλκιν έχοντας μεγάλη αγάπη για τις γλώσσες σπούδασε Αγγλική φιλολογία και γλωσσολογία στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Η ιδιαίτερη αγάπη που είχε για τις αρχαίες και φανταστικές γλώσσες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση του συγγραφικού του έργου.

Όπως επίσης και οι εμπειρίες που είχε στην προσωπική του ζωή. Για παράδειγμα η συμμετοχή του στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου υπηρέτησε ως αξιωματικός και η εμπειρία του από το πεδίο της μάχης, ειδικά κατά την Μάχη του Σομ (1916), του άφησαν ένα ανεξίτηλο σημάδι που μπορεί εύκολα να διακρίνει κάποιος στα έργα του. Η αίσθηση της απώλειας, η θλίψη και η περιγραφή επικών μαχών έχουν την βάση τους σε αυτά που βίωσε ο Τόλκιν στον πόλεμο. Ταυτόχρονα η βαθιά σχέση που είχε με την γυναίκα του, την Edith Bratt, έδωσε την έμπνευση για αρκετούς γυναικείους χαρακτήρες, όπως η Lúthien από το “Σιλμαρίλλιον”.

Ο Τόλκιν ανέπτυξε τον κόσμο που δημιούργησε, τη Μέση-γη (Middle-Earth), καθ’ όλη την διάρκεια της ζωής του, κάνοντάς τον όσο πιο ολοκληρωμένο γινόταν, με δική του γεωγραφία, ιστορία, πολιτική και γλώσσες. Αυτός ο κόσμος είναι γεμάτος ήρωες με βάθος, μαγικά πλάσματα, θρησκευτικά σύμβολα, αντιφάσεις και συναισθήματα αποτελώντας το υπόδειγμα για την σύγχρονη επική φαντασία. Η επική του τριλογία συνδύαζε τη φαντασία με τις μυθολογικές και ιστορικές παραδόσεις της Ευρώπης, ειδικά από τις σκανδιναβικές σάγκες, τα κέλτικα έπη  και τα αγγλοσαξονικά έργα.

Η πρώτη του απόπειρα να παρουσιάσει τον κόσμο του ήταν το “Σιλμαρίλλιον”, το οποίο περιγράφει την ιστορία της δημιουργίας και της πρώιμης ιστορίας της Μέσης-γης. Ωστόσο, το βιβλίο αυτό δεν δημοσιεύθηκε κατά τη διάρκεια της ζωής του, αλλά επεξεργάστηκε από τον γιο του, Κρίστοφερ Τόλκιν, και εκδόθηκε μεταθανάτια το 1977.

Με τον Τόλκιν, η λογοτεχνία του φανταστικού απέκτησε πρωτοφανή σεβασμό και κύρος, προσελκύοντας ένα ευρύ κοινό που δεν περιοριζόταν πλέον σε παιδιά ή εξειδικευμένους αναγνώστες. Η επίδρασή του υπήρξε τεράστια, ανοίγοντας το δρόμο για αμέτρητους άλλους συγγραφείς του φανταστικού όπως ο Τέρι Πράτσετ (Terry Pratchett) και ο Τζορτζ Ρ.Ρ. Μάρτιν (George R.R. Martin).

Η Σύγχρονη Λογοτεχνία του Φανταστικού

Ο Τόλκιν έθεσε τα θεμέλια για την σύγχρονη λογοτεχνία του φανταστικού και το world-building, δηλαδή τη λεπτομερή κατασκευή ενός φανταστικού κόσμου, είναι το μεγαλύτερο κληροδότημά του, το οποίο αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για πολλούς συγγραφείς φαντασίας, όπως ο Τζορτζ Ρ.Ρ. Μάρτιν (δημιουργός του “A Song of Ice and Fire”) και η J.K. Rowling (δημιουργός του “Harry Potter”).

Ενώ συγγραφείς όπως ο Ursula K. Le Guin με το “ A Wizard of Earthsea ” (1968), ο Philip Pullman με το “His Dark Materials” (1995), και ο Neil Gaiman με το “American Gods” (2001) προχώρησαν το είδος πέρα από τις παραδοσιακές επικές αφηγήσεις, ενσωματώνοντας θέματα όπως η πολιτική, η κοινωνική ανισότητα και οι θρησκευτικές αναζητήσεις. Οι γυναικείοι χαρακτήρες παρουσιάζονται περισσότερο δυναμικοί και οι έμφυλες ταυτότητες εξετάζονται με πιο σύνθετο και ισορροπημένο τρόπο.

Η Le Guin με το “A Wizard of Earthsea” εισήγαγε φιλοσοφικές αναζητήσεις για την ισορροπία του σύμπαντος, την ταυτότητα και τον τρόπο με τον οποίο η δύναμη και η γνώση επηρεάζουν την ανθρωπότητα, εισάγοντας πιο περίπλοκες, σκοτεινές και πολιτικές αφηγήσεις στο είδος.

Παράλληλα, ο Τζορτζ Ρ.Ρ. Μάρτιν έφερε το φανταστικό πιο κοντά στην πολιτική και την ανθρώπινη φύση, με τον κόσμο του “Game of Thrones” να αποτελεί έναν βίαιο, ανήθικο και άκρως πολιτικό χώρο. Ενώ οι κόσμοι του Τόλκιν ήταν γεμάτοι ήρωες που αναζητούσαν το καλό, ο Μάρτιν δημιούργησε κόσμους όπου η έννοια του καλού και του κακού είναι εξαιρετικά θολή και οι χαρακτήρες συχνά βρίσκονται παγιδευμένοι σε πολιτικές ίντριγκες.

Τέλος, η σύγχρονη λογοτεχνία του φανταστικού έχει επίσης επηρεαστεί από την άνοδο της επιστημονικής φαντασίας και της λογοτεχνίας του τρόμου, με κύριο εκπρόσωπο της τον Χάουαρντ Φίλιπς Λάβκραφτ, ο οποίος στα έργα του χρησιμοποιεί τον κοσμικό τρόμο, την φοβία για το άγνωστο και την παράνοια ενώ η μυθολογία που δημιούργησε με το κάλεσμα του Κθούλου επηρέασε σημαντικά συγγραφείς όπως ο Stefen King και ο Neil Gaiman.

 

Η λογοτεχνία του φανταστικού από τον Τζορτζ ΜακΝτόναλντ μέχρι τον Τόλκιν έχει διανύσει έναν μακρύ δρόμο, μετατρέποντας τη φαντασία από ένα περιθωριακό είδος σε ένα από τα πιο αγαπητά και διαδεδομένα είδη λογοτεχνίας. Οι κόσμοι που δημιούργησαν οι συγγραφείς αυτοί παραμένουν ζωντανοί και επηρεάζουν συνεχώς τόσο το αναγνωστικό κοινό όσο και τους συγγραφείς της επόμενης γενιάς.