Αντωνία Παυλάκου για το μυθιστόρημα Ουδέν αξιοσημείωτον
Ουδέν αξιοσημείωτον
από την ΑΙΘΕΡΙΑ ή Ελένη (Λιάνα) Σταθοπούλου
Ουδέν αξιοσημείωτον. Ένα πολυδιάστατο στην υπόθεση του μυθιστόρημα, με σκοτεινούς δρόμους και διαδρόμους που η αγαπητή Ελένη Σταθοπούλου, ως πραγματική αιθερία, με τη μαγεία τής καθαρτήριας γραφής της, θα εξερευνήσει αριστοτεχνικά, με προσεκτικούς βηματισμούς, ώστε να φανερωθεί η αλήθεια και να ξανάρθουν στον τόπο τους εκείνα των οποίων την ισορροπία διασάλευσε η ανθρώπινη ύβρις. Η κεντρική ηρωίδα και αφηγήτρια, Μαριάννα Ρήγα, που από παιδί διατυπώνει απορίες και διαθέτει ερευνητικό πνεύμα θα αναλάβει, έστω και καθυστερημένα, να φθάσει στην καθαρτήρια αλήθεια, ακολουθώντας το νήμα τής τίσεως μέχρι το σκοτεινό μονοπάτι μιας ύβρεως που διαπράχθηκε στις αρχές τής δεκαετίας τού ’60, με φόντο τις περιλάλητες εκλογές βίας και νοθείας από την ΕΡΕ, τον Οκτώβρη τού 1961.
Η σκόπιμα τριτοπρόσωπη αφήγηση και οι σκόπιμα αφηγημένοι διάλογοι τού παρελθόντος επιλέχθηκαν εξ αρχής από τη συγγραφέα για να φωτίσουν πλέρια –χωρίς οποιαδήποτε δική της εμπλοκή – τα συναισθήματα, τα τραγικά αδιέξοδα, τις μικροψυχίες, τις αδυναμίες και τα πάθη των ηρώων της. Σε ό,τι αφορά το αφηγηματικό παρόν τής ηρωίδας η γραφή είναι πλάγια, σ’ ό,τι το παρελθόν της κατακόρυφη, τρόπος για να διευκολυνθεί ο αναγνώστης στις πολυποίκιλες μεταβάσεις από το παρόν στο παρελθόν και στις αρκετά περίπλοκες φανερές ή υπόγειες διαδρομές των μεταξύ τους σχέσεων.
Οι εκδόσεις Anima εργάστηκαν για την αισθητική και τα μηνύματα του βιβλίου Ουδέν αξιοσημείωτον και, αξιοποιώντας την επιμέλεια της ίδιας τής συγγραφέως, έδωσαν ένα εξώφυλλο εναρμονισμένο με σύμβολα που περιέχονται στο μυθιστόρημα: σπαράγματα εφημερίδων για την έρευνα από τις πηγές, φωτογραφίες προσώπων που παραπέμπουν στις παλιότερες εποχές που πραγματεύεται η αφήγηση, φόντο καρτ-ποστάλ ή εργοχείρων, πάνω στα οποία ακουμπούν πολύτιμα κειμήλια, κυρίως το ανδρικό ρολόι – ένα από τα κλειδιά της υπόθεσης.
Το βιβλίο σε σχήμα τσέπης δικαιολογεί τον υποσημειούμενο χαρακτηρισμό «αστυνομικό μυθιστόρημα». Ο χαρακτηρισμός, ωστόσο, «αστυνομικό μυθιστόρημα» βρίσκω ότι «αδικεί» – δεν γνωρίζω αν τέθηκε από σκοπιμότητα τής συγγραφέως ή της εκδότριας – το περιεχόμενο τής συγγραφικής προσπάθειας, που άνετα θα λέγαμε ότι κινείται στα όρια του πολιτικο-κοινωνικού μυθιστορήματος, με πολλά ηθογραφικά και λαογραφικά στοιχεία, άριστα μπολιασμένα και ταιριαστά στην εποχή και τα δρώντα πρόσωπα.
Έχει ταυτόχρονα αρκετά στοιχεία, εξαιτίας των οποίων θα διακινδύνευε να το πει κανείς ιστορικό, χωρίς να του λείπει, ωστόσο, η αστυνομική έρευνα και το ύφος το ανάλογο μ’ αυτήν. Το ιστορικό τοπίο, ιδιαίτερα το πιο σύγχρονο, πλαισιώνεται με ξεκάθαρες πολιτικές αναφορές και τα σκοτεινά ή παράνομα συμβάντα τής ίντριγκας διαδραματίζονται υπαινικτικά στο σκοτάδι. Γι’ αυτό νομίζω ότι ασφαλέστερα ως είδος πλησιάζει στο πολιτικό θρίλερ και όχι τόσο στο αστυνομικό μυθιστόρημα που έχει ένα πάγιο στήσιμο, ύφος, γλώσσα και αναφορές και κινείται μόνο γύρω από μια ίντριγκα.
Η Ελένη (Λιάνα) Σταθοπούλου καταφέρνει στο Ουδέν αξιοσημείωτον να δομήσει σταδιακά στη συγγραφή της αυτή (κατανοητό γιατί είναι αφιερωμένη στον πρόσφατα χαμένο πατέρα της – η γενιά του ήταν η πρωταγωνιστική με τον ένα ή τον άλλο τρόπο σε όσα μας εξιστορεί) όλα τα στοιχεία που προαναφέρθηκαν, ώστε ο αναγνώστης να αναιρέσει μετά τη μέση σχεδόν τού βιβλίου τον αρχικό του προβληματισμό μήπως άδικα διαβάζει και ουδέν αξιοσημείωτον η συγγραφέας έχει να πει, ή σε πρώιμη φάση τής αφήγησης να αναρωτηθεί πού επιτέλους βρίσκεται η ουσία τού τίτλου τού βιβλίου. Η γραφή προχωρεί με καλοδουλεμένη επιβράδυνση, ώστε να εξάπτεται η περιέργεια του για τα κάθε είδους (συναισθηματικά, κοινωνικά, πολιτικά, ηθικά) νήματα που συνδέουν μεταξύ τους την πληθώρα των προσώπων και το στενό ή ευρύτερο περιβάλλον τους.
Όσοι έχουν γεννηθεί στην Καλαμάτα, ηλικιωμένοι ή γεννημένοι μετά το ’50, θα διακρίνουν από τις περιγραφικές αναφορές της συγγραφέως το άρωμα και τις τοποθεσίες τής πόλης αλλά και της γύρω περιοχής, θα συγκινηθούν βαθιά ή θα αισθανθούν άβολα και παράξενα. Ο τρίτος και ανυποψίαστος αναγνώστης θα μεταφερθεί στο κλίμα οποιασδήποτε ελληνικής επαρχιακής πόλης. Έτσι, θα θυμηθούν οι παλιοί και οι μεσήλικες θα ζήσουν με τα λόγια τής συγγραφέως το πανελλαδικό μετεμφυλιακό κλίμα, σκιαγραφημένο ρεαλιστικά, χωρίς ίχνος εμπάθειας, σε μια μικρή επαρχιακή πόλη στην οποία παράλληλα διαδραματίζεται η αφηγούμενη μυθοπλασία, εμπνευσμένη όμως από αληθινά κοινωνικά γεγονότα της εποχής, εδώ μέσω μιας ονειρικής προσήμανσης.
Στη φυσική αγωνία των ανθρώπων για τα μελλούμενα υπεισέρχεται η μεταφυσική ικανότητα κάποιων, αμφισβητημένη μεν αλλά εν προκειμένω και καθοδηγητική. Παρουσιάζονται κριτικά κατά εποχή, ιδίως το ’60 και ως σήμερα, τα καταπιεστικά σε βάρος των γυναικών ήθη. Στη ραχοκοκαλιά των συμβάντων και των αποκαλύψεων το κορυφαίο θέμα τής μητρότητας, το θέμα τής ολοκλήρωσης της γυναίκας μέσω της μητρότητας, το ερώτημα αν η μητρότητα υφίσταται μόνο ως φυσικό γεγονός ή και μετά από υιοθεσία. Οι ήρωες εισέρχονται στην υπόθεση καταιγιστικά, ο ένας έχει απόλυτη σχέση, συνήθως ανιόντος – κατιόντος, με τον άλλο. Σκιαγραφούνται με πλήρη επάρκεια στο πλαίσιο της εποχής που ζουν, έχουν οργανική σχέση με την αφηγήτρια – ερευνήτρια και υπηρετούν το κεντρικό και τα επιμέρους θέματα ή ερωτήματα.
Η συγγραφέας στο Ουδέν αξιοσημείωτον, μέσω της αφηγήτριάς της, με ιδιάζουσα πλοκή, με χαρακτηριστικές και λεπτομερείς περιγραφές των ηρώων και των καταβολών τους, ηθογραφικά και λαογραφικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν τέλεια κάθε εποχή ή ιστορική περίοδο, με άφθονα μεταφυσικά και παγανιστικά στοιχεία αλλά και θρησκευτικό συναίσθημα, αναλαμβάνει να διερευνήσει τη σκοτεινή υπόθεση των υιοθεσιών στην Ελλάδα κατά τις δεκαετίες ’50 και ’60, έχοντας υπόψιν τα σκάνδαλα που πολύ αργότερα ξέσπασαν και αφορούσαν ανθρώπους που κάποτε φαίνονταν ανεπίληπτοι σε Αθήνα, Θεσσαλονίκη και άλλες πόλεις της Ελλάδας, ενώ φυσικά δεν ήταν. Γύρω από το βασικό θέμα, μέσω της αφηγηματικής τεχνικής των συνεχών εγκιβωτισμών, περνούν σχεδόν όλα τα γεγονότα τής σύγχρονης νεοελληνικής ιστορίας καθώς εξελίσσεται η ζωή των ηρώων και δένεται στην εποχή του ο κάθε ήρωας μ’ αυτά, ενώ υπάρχει εστίαση στα δρώντα πρόσωπα κατά τη δεκαετία του ’60, ιδίως στις πολιτικές τους πεποιθήσεις, οι οποίες οδηγούν σε πράξεις απότοκες τού μετεμφυλιακού κλίματος.
Ατυχής πόλεμος του 1897, Μακεδονικός Αγώνας, Βαλκανικοί πόλεμοι, συνθήκη του Βουκουρεστίου, Αναθεματισμός του Βενιζέλου, Νοεμβριανά, αποκλεισμός των Αγγλογάλλων, εθνικός Διχασμός, μάχη του Σκρα, ισπανική γρίππη (1918), εκστρατεία στην Ουκρανία (1919), απόβαση και υποδοχή του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη.
Άριστες περιγραφικά σελίδες, ιδιαίτερα για την Σμύρνη, μέσα από τις οποίες ο αναγνώστης αναπνέει το άρωμα των αλύτρωτων πατρίδων, τα ήθη και τις συνήθειες τους, καθώς μαζί μ’ αυτά ανιχνεύει τον μύθο τής εύθραυστης συνθήκης των Σεβρών αλλά και τη συνεχή έλλειψη συμπαγούς εθνικής συνείδησης. Ο έρωτας πλανάται στις ζωές των ηρώων μέσω των αισθησιακών περιγραφών ως συναίσθημα και συνεύρεση και είναι ό,τι πιο θετικό, ωραίο και θελκτικό στιγματίζει, μέσω της ανάμνησης, τις ζωές τους. Ακολουθεί ο πόλεμος του ’40, η ιταλική και γερμανική κατοχή, η σύσταση του ΕΑΜ, ο εμφύλιος. Το μετεμφυλιακό κλίμα στα πλαίσια τού Ψυχρού Πολέμου αποτυπώνεται άριστα με τα τραγικά που συμβαίνουν στην προεκλογική περίοδο των βουλευτικών εκλογών τού 1961 και ιδιαίτερα τη νύχτα των εκλογών, μοιραία για τη ζωή τής ηρωίδας και των γονιών της.
Η συγγραφέας στο Ουδέν αξιοσημείωτον έμμεσα παίρνει θέση κατά του εμφυλίου πάθους. Με τακτ αντικειμενικοποιεί στη συνείδηση της τα δίκια και τις αλήθειες των αντίπαλων παρατάξεων, οι οποίες στην ιστορία της με κίνητρο την αντιπαλότητα, την πολιτική φιλοδοξία και τη ματαιοδοξία γράφουν μια κοινωνική τραγωδία. Οι άξιες προσοχής ή και ανατριχιαστικές ενδείξεις έρχονται σε αντίστιξη με την απόφαση τής τότε κρατούσας τάξης: Ουδέν αξιοσημείωτον . Οι ισχυροί της εποχής θριαμβεύουν, οι αδύνατοι σωπαίνουν, οι νικημένοι ιδεολογικά εκμαυλίζονται και ξεπέφτουν, ανεξάρτητα με τον παντοτινό ισχυρισμό «περί ηθικού πλεονεκτήματος» που τους ακολουθεί μέχρι και σήμερα. Απλώς είναι κι αυτοί άνθρωποι, κάνουν λάθη, έχουν ανθρώπινες αδυναμίες και υποκύπτουν. Η τραγική μοίρα τού ανθρώπου δεν φαίνεται να επηρεάζεται από την ιδεολογία.
Σκοτεινές νύχτες, καλά κρυμμένα μυστικά, ανομολόγητες ενοχές στοιχειώνουν τους ήρωες στην υπόθεση. Η συγγραφέας προσεγγίζει το θέμα τής σχέσης ζώντων – νεκρών, τον μεταφυσικό ρόλο των δεύτερων στη ζωή των πρώτων, ενώ κορυφαίο της ερώτημα αποτελεί αν πρέπει να παρεμβαίνουμε κατά το δικό μας δοκούν στη ζωή άλλων ανθρώπων ακόμη και με αγαθή πρόθεση. Ακόμη, πόσο και για πόσο διάστημα επιτρέπεται και κυρίως γιατί επιτρέπεται στο κατασκευασμένο ψεύδος να κυβερνά τις ζωές των ανθρώπων.
Κορυφαία ζητήματα που έθιξε ο Ίψεν στην Αγριόπαπια, ο Σαίξπηρ στον Άμλετ και που έβαλε ο Σοφοκλής στον σκοτεινό νου του Οιδίποδα. Στην όλη υπόθεση εμπλέκονται αρκετά πρόσωπα που το καθένα κουβαλά την προσωπική του ιστορία ή την προσωπική του συμβολή, ηθελημένη ή αθέλητη, στο βασικό θέμα τής παράνομης υιοθεσίας. Το ψέμα, η απανθρωπιά, η μεγαλομανία, η ματαιοδοξία, ο νεοπλουτισμός, ο μικροαστισμός στην Ελλάδα τού ’60 βρίσκουν πρόσφορο έδαφος στο πολιτικό μίσος και οδηγούν πρόσωπα που θά ΄πρεπε να είναι έντιμα ή αδιάφθορα, λόγω του λειτουργήματος ή της κοινωνικής θέσης τους, στη μεθοδευμένη διαχείριση τής ζωής αθώων ανθρώπων. Έτσι σκορπούν θρήνο κι αβάσταχτη θλίψη, γιατί το πένθος ασήκωτο ορθώνει τοίχους και φυλακίζει ανθρώπους στα δίχτυα του.
Ο αναγνώστης κυρίως μετά το μέσον της αφήγησης, θα συγκινηθεί, θα εκπλαγεί, στο τέλος θα συγκλονιστεί πραγματικά, όταν με αδιάσειστα πειστήρια θα αποκαλυφθούν οι καλά σχεδιασμένες ενέργειες εκείνων που εκτέλεσαν την βασική παρανομία. Αλλά και κάθε δευτερεύουσα «παρανομία» ή ηθικό ατόπημα των ηρώων τής Σταθοπούλου βρίσκουν την τιμωρία τους.
Η Μαριάννα Ρήγα, με μεθοδικό πείσμα στην ερευνητική της προσπάθεια και παρά τα διλήμματά της, θα φτάσει στην κάθαρση, έστω αργά κι έστω για λίγα πρόσωπα. «Ουδέν κρυπτόν υπό τον ήλιον», επομένως. Οι ενοχές πάντα τιμωρούνται και η κάθαρση εντέλει επέρχεται καθυστερημένα και μόνο για κείνους που είναι θύματα και δεν έχουν καμία εμπλοκή στο κακό ώστε να μη συνεχίσουν να πληρώνουν. Η ηθική ισορροπία που θα αποκατασταθεί στο διαταραγμένο αφηγηματικό σύμπαν της Ελένης Σταθοπούλου είναι τω όντι γεγονός αξιοσημείωτο. Θα λάβει χώρα μέσα από μια ρέουσα γλωσσικά αφηγηματική διαδρομή, με γλαφυρότητα, υψηλό και πολυεπίπεδο προβληματισμό, και κυρίως με πολλές στιγμές βαθιάς και συγκλονιστικής συγκίνησης. Κι αυτά χάρις στο ήθος και την ευαισθησία της γραφής τής συγγραφέως!
Αντωνία Παυλάκου για το μυθιστόρημα Ουδέν αξιοσημείωτον
Το παραπάνω κείμενο αποτελεί την προσέγγιση
τού μυθιστόρηματος τής Αιθερίας Ουδέν αξιοσημείωτον
από την φιλόλογο, γ. γραμματέα τής ΕΜΣ, Αντωνία Παυλάκου,
στην εκδήλωση παρουσίασης του στο καφέ Σταθμός,
την Πέμπτη, 2 Νοεμβρίου 2017,
που πραγματοποιήθηκε υπό την αιγίδα της ΕΜΣ.