Οι 7 τέχνες μέσα από την λογοτεχνία -Του Βαγγέλη Πέτρου

Τι είναι «τέχνη» και ποιες είναι οι 7 τέχνες;

 

Τέχνη είναι η έκφραση του ωραίου. Είναι η δημιουργία έργων μέσα από τα οποία ο δημιουργός-καλλιτέχνης επιδιώκει να εκφράσει, να αποτυπώσει και να εξωτερικεύσει τα συναισθήματα, τα όνειρα, τις ιδέες και τα βιώματα του.

Μιλώντας για τις 7 τέχνες, αναφερόμαστε στις καλές τέχνες που υπηρετούν το ‘’ κάλος ‘’ δηλαδή το ωραίο, και έχουν σκοπό να προσφέρουν αισθητική απόλαυση.

 

Συγκοινωνούν άραγε ο λογοτεχνικός χώρος με τον εικαστικό;

Την αρχιτεκτονική, τη γλυπτική, τη ζωγραφική, τη μουσική, το θέατρο, το κινηματογράφο;

 

Είμαι απόλυτα πεπεισμένος.

 

Ο λογοτέχνης και ο εικαστικός, οι δυο αυτοί δημιουργοί θα αναπλάσουν καλλιτεχνικά τα κοινά εκφραστικά τους ζητούμενα με ξεχωριστούς ο κάθε ένας τρόπους και μεθόδους.

Η γλώσσα και η μυθοπλασία θα είναι το ‘’υλικό’’ για τον λογοτέχνη, με το οποίο στο δικό του φανταστικό χώρο θα παρουσιάσει μια σειρά από γλαφυρές εικόνες και γεγονότα, ενώ ο εικαστικός θα ανατρέξει στην ‘’ρητορική’’ της τέχνης του, επιδιώκοντας να εκφράσει την ιδέα του αισθητικά και πλαστικά με τα χρώματα, τον καμβά, το μάρμαρο ή με άλλα υλικά της επιλογής του.

Ως αποτέλεσμα οι καλλιτέχνες θα δώσουν δυο φαινομενικά διαφορετικά μεταξύ τους και αυτόνομα έργα. Δυο έργα όμως που με κάποιον ιδιότυπο καλλιτεχνικό τρόπο θα κατορθώνουν να συγκλίνουν στην αναπαράσταση του ΄΄αληθινού΄΄ και τελικά θα συγκοινωνούν.

Θα παρουσιάσω τις δύο αυτές τέχνες σαν συγκοινωνούντα δοχεία που βάση του σχετικού νόμου της φυσικής, περιέχουν κάποια ουσία και την μεταφέρουν το ένα στο άλλο.

Όλες οι τέχνες έχουν ουσία και κάθε έργο τέχνης το δικό του ειδικό βάρος που θα ασκήσει τις ανάλογες πιέσεις σε αυτό άλλων έργων.

Οι λογοτέχνες και οι εικαστικοί αναμφίβολα βρίσκουν κοινούς τόπους συνομιλίας και οι μεν μεταγγίζουν στους δε και αντιστρόφως  ‘’ουσία‘’. Αυτό δεν αποτελεί πρόσφατη διαπίστωση καθώς οι στενές σχέσεις τους έχουν παρατηρηθεί και μελετώνται εδώ και χιλιετίες.

Υπάρχουν πολλές περιπτώσεις κειμένων που διεκδικούν και διασώζουν την λογοτεχνικότητα τους χάρη στο δίαυλο επικοινωνίας με έργα εικαστικά και αντιστρόφως. Τα παραδείγματα άπειρα. Εξώφυλλα βιβλίων εμπνευσμένα από διάσημους πίνακες, ταινίες που άφησαν εποχή αλλά και δημοφιλείς  σειρές  βασισμένες σε ιστορίες βιβλίων και πόσα ακόμα.

 

Θα αναφέρω κάποια παραδείγματα.

 

Όταν ο Ιταλός σουρεαλιστής ζωγράφος/γλύπτης/συγγραφέας, γεννημένος και σπουδαγμένος στην Ελλάδα Τζιόρτζιο ντε Κίρικο, δημιουργεί εν μέσω του Α Παγκοσμίου πολέμου σημαντική μερίδα έργων του, ίσως δύσκολα θα φαντάζονταν, παρά την αστείρευτη φαντασία του, ή μάλλον θα απεύχονταν αρκετά χρόνια μετά και δυστυχώς ύστερα από ένα ακόμα παγκόσμιο πόλεμο, τα βαριά αισθήματα της εποχής του, όπως εκείνος τα εξέφραζε, να ταυτιστούν με τα αισθήματα μίας νέας και πολλά υποσχόμενης ποιήτριας, βραβευμένη με Πούλιτζερ, ονόματι Σύλβια Πλαθ ,που νωρίς, στα τριάντα ένα της μόλις χρόνια, δίνει τραγικά τέλος στην ζωή της.

Μέσα από τον πίνακα του Ανησυχητικές Μούσες και με τα ανδρείκελα που αυτός παρουσιάζει, αισθάνθηκε μία ταύτιση περιεχομένου. Οι τρείς αινιγματικές και απρόσιτες μορφές των μουσών του ζωγράφου, παίρνουν την θέση των ‘’Τριών Μοιρών’’ που κατά τον μύθο και την παράδοση είναι αυτές που καθορίζουν την ανθρώπινη μοίρα όσο και της ποιήτριας που πιθανότατα ταυτίζεται με το ποιητικό υποκείμενο. Στο ομώνυμο ποίημα της αποδίδει τα βιώματα της στο δρόμο που πήρε η ζωή της, στο δρόμο που διαρκώς αγωνιζόταν και διαρκώς ανακάλυπτε πόσο μάταιη ήταν η προσπάθεια που έκανε.

 

Άλλο ένα παράδειγμα είναι Ο Εμίλ Ζολά που στο έργο του ‘’Το δημιούργημα’’ έχει ένα κεντρικό ήρωα με στοιχεία από τον Μανέ, τον Μονέ, τον Πισαρό και τον Σεζαν.

Στις δεκαετίες του 40 και του 50, ο Ιρβινγκ Στόουν έγραψε μυθιστορήματα βασισμένα στις ζωές του Μιχαήλ Άγγελου, του Βαν Γκογκ και του Πισαρό.

 

Η τέχνη ήταν συχνά ένα συστατικό στοιχείο της λογοτεχνίας.

 

Ο Ντοστογιέφσκι χρησιμοποιεί ένα έργο του Χολπράιν για να εξιστορήσει μια κρίση πίστεως. Ο νεκρός Χριστός του Χολπράιν αναφέρεται τρεις φορές στον ‘’ Ηλίθιο ‘’.

Όταν ο Ντοστογιέφσκι αναφέρει εικαστικά έργα, το μόνο που δεν τον ενδιαφέρει είναι η σωστή περιγραφή τους. Αντίθετα τα χρησιμοποιεί για να αναδείξει τις στάσεις και τις απόψεις των χαρακτήρων του καθώς αυτοί προβληματίζονται με το θέμα και την τεχνοτροπία.

 

Ο ήρωας του Προυστ ατενίζει την αιωνιότητα σε ένα κομμάτι κίτρινου τοίχου στο έργο του Βερμέερ ‘’άποψη του Ντέλφτ’’.

Ο συγκεκριμένος πίνακας, πεμπτουσία της ολλανδικής ζωγραφικής ήταν η αφορμή που τον έκανε να βγεί από το σπίτι του, όπου βρισκόταν σαν το βασίλειο των νεκρών, απομονωμένος για πολλούς μήνες, χωρίς να δέχεται επισκέψεις. Μπροστά λοιπόν σε αυτή την μικρή επιφάνεια τοίχου που θεωρούσε πως ήταν ένα αριστουργηματικό αποτέλεσμα αξεπέραστο, και που ο ίδιος δεν μπόρεσε να καταφέρει,’’ Έτσι έπρεπε να γράφω έλεγε. Τα τελευταία μου βιβλία είναι πολύ ξερά, θα έπρεπε να περάσω πολλές στρώσεις χρώμα, να φτιάξω την δική μου τη φράση πολύτιμη, όπως αυτή η μικρή επιφάνεια κίτρινου τοίχου’’, τελειώνει τις μέρες του ο Μπεργκότ ( ο ήρωας του ) λυτρωμένος ωστόσο, κατά κάποιο τρόπο, αφού καμία προσπάθεια δεν μπορεί να στεφθεί με την απόλυτη επιτυχία που οι άνθρωποι επιθυμούν.

Είναι εκδοχές της ‘’έκφρασης’’ που στην τέχνη χρησιμοποιείται για να δηλώσει την περιγραφή ενός έργου τέχνης από ένα άλλο εκφραστικό έργο τέχνης.

 

Θα μπορούσα επίσης να αναφέρω την περιγραφή που έκανε ο Όμηρος της παράστασης στην ασπίδα του Αχιλλέα ή από ένα κλασικό γλυπτό που αναπαριστά μια μυθολογική σκηνή και πως αυτή περνάει στην λογοτεχνική ιστορία.

 

Η κλασική ιστορία του Πάρη, που έχει να επιλέξει την πιο όμορφη ανάμεσα στην Ήρα, την Αθηνά και την Αφροδίτη, έχει αποδοθεί από τον Ραφαήλ σε ένα σχέδιο που προήλθε από ένα χαρακτικό του Μαρκαντόνιο Ραιμόντι. Δυο από τις μορφές προέρχονται από τις τοιχογραφίες του Μιχαήλ Άγγελου. Το χαρακτικό το είδε ο Εντουάρ Μανέ στο Λούβρο και αυτές οι δυο μορφές υπάρχουν και σε ένα δικό του έργο, στο ‘’Γεύμα στην εξοχή’’.

Βρίσκω συναρπαστικό αυτό το νήμα σύνδεσης.

 

Εκεί βέβαια που υπάρχει άρρηκτη σύνδεση της λογοτεχνίας με την εικαστική τέχνη είναι ο κινηματογράφος.

Είναι αρκετοί αυτοί που υποστηρίζουν ότι ο κινηματογράφος πήρε την θέση της λογοτεχνίας. Έγινε η λαϊκή τέχνη που καλύπτει τις ανάγκες μας για μύθο. Την αφήγηση ιστοριών που θα μας συγκινήσουν, ταξιδεύσουν, νουθετήσουν και διασκεδάσουν. Ποια είναι όμως η καλύτερη πηγή για να αντλήσουμε ιστορίες; Φυσικά η λογοτεχνία.

Δυο τέχνες διαφορετικές που όμως τις ενώνει ο μύθος.

 

Όταν ο Όμηρος έγραφε την Ιλιάδα και την Οδύσσεια ασφαλώς δεν είχε υπόψη του ότι 400 χρόνια μετά οι μεγάλοι τραγωδοί, εμπνευσμένοι από τα θέματα αυτά, θα τα αναπαριστούσαν επιτυχημένα στις αυλαίες των αρχαίων ελληνικών θεάτρων. Εάν θεωρήσουμε ότι το θέατρο είναι ο ‘’παππούς’’ του κινηματογράφου, αντιλαμβανόμαστε το πόσο παλιά και βαθιά είναι η σχέση των δυο αυτών τεχνών.

Ανέκαθεν τα κλασικά έργα ήταν πρώτα στις προτιμήσεις των σκηνοθετών, αν και όχι πάντα με τα καλύτερα αποτελέσματα. Υπεραισιόδοξοι παραγωγοί και σκηνοθέτες που ήθελαν να δημιουργήσουν το κινηματογραφικό ανάλογο του Τολστόι και  του Φλομπέρ επιχείρησαν να βάλουν στο πανί ηρωίδες σαν την Άννα Καρένινα και την Μαντάμ Μποβαρί. Σε αρκετές περιπτώσεις οι προσπάθειες δεν ήταν επιτυχημένες. Οι σημαντικότερες ταινίες προέκυψαν από εκείνα τα κείμενα που έδιναν χώρο στη γλώσσα του κινηματογράφου να εκφραστεί και να δημιουργήσει κάτι πρωτότυπο. Από εκείνα που δεν έδιναν έτοιμες εικόνες αλλά ωθούσαν το σκηνοθέτη να φτιάξει ένα δικό του κόσμο πάνω στο βιβλίο.

Στο σημείο αυτό να σας πω ότι ο Άμλετ έχει μεταφερθεί 30 φορές στην οθόνη, οι Άθλιοι 9 φορές, οι Μεγάλες Προσδοκίες επίσης 9 και την πρώτη θέση κατέχει ο Ρωμαίος και η Ιουλιέτα καθώς έχει εμφανιστεί στην μεγάλη οθόνη 40 φορές. Δεν είχαν όλα την ανάλογη επιτυχία.

 

Ενδεικτικά σε αυτό το σημείο να αναφέρω κάποια ‘’κλασικά’’ λογοτεχνικά έργα, τα οποία μάλλον ευνοήθηκαν από την μεταφορά τους στην μεγάλη οθόνη, ενώ ταυτόχρονα δόθηκε η ευκαιρία σε πλήθος θεατών να πάρουν μία γεύση από το πνεύμα και την σκέψη των μεγάλων συγγραφέων. Όσοι δεν κατάφεραν να τα απολαύσουν στην οθόνη της φαντασίας τους, έχουν μια δεύτερη ευκαιρία στην μεγάλη οθόνη.

Αυτά είναι: «Όσα παίρνει ο άνεμος» της Μάργκαρετ Μίτσελ. Το έγραψε το 1936, το 1937 πήρε το βραβείο Πούλιτζερ ενώ η μεταφορά του στον κινηματογράφο από τον Σιντνει Χάουαρντ το 1939 με την Βίβιαν Λι και τον Κλάρκ Γκέιμπλ στους ρόλους της Σκαρλετ Ο Χαρα και του Ρετ Μπάτλερ, έγινε η πιο εμπορική ταινία όλων των εποχών.

«Οι Άθλιοι» του Βίκτωρος  Ουγκώ, «Οι τρεις σωματοφύλακες» του Αλέξανδρου Δουμά, «Τα σταφύλια της οργής» του Τζον Στάινμπεκ, «Συρανό ντε Μπερζεράκ» το διάσημο θεατρικό του Εντμόν Ροστάν που εμπνεύστηκε από την σύντομη αλλά θυελλώδη ζωή του δεινού πολεμιστή και ακόμη δεινότερου συγγραφέα και ποιητή, ενώ φυσικά πρόσθεσε και μερικές δικές του πινελιές, όπως το διάσημο love story με την Ρωξάνη, που μάλλον δεν συνέβη ποτέ.

Τα παραδείγματα είναι πάρα πολλά. Φάντασμα της όπερας, Υπερηφάνεια και προκατάληψη, Χορεύοντας με τους λύκους του Κέβιν Κόστνερ, Παναγία των Παρισίων …

 

Συνοψίζοντας, παρατηρούμε ότι η λογοτεχνία και τα εικαστικά είναι τέχνες ανεξάρτητες αλλά και τόσο στενά δεμένες μεταξύ τους, ώστε η σχέση αυτή προβλέπεται να έχει μακρύ μέλλον…

 

Όταν ο χώρος του νου συναντά των χώρο των αισθήσεων, όταν η τέχνη της γραφής συναντά την τέχνη της εικόνας είναι η πιο γόνιμη συγκυρία για εμάς τους λάτρεις της τέχνης.