Ο Διαφωτισμός στη Λογοτεχνία. Λογική, Επιστήμη και Προοδευτική Σκέψη – Της Ευγενίας Μπαζάνη
(Επισκόπηση της επίδρασης του Διαφωτισμού στη λογοτεχνία τού 18ου αιώνα,
με έμφαση στη φιλοσοφική λογοτεχνία και στα μεγάλα έργα τής περιόδου).
Ο Διαφωτισμός αποτελεί ένα από τα πιο επαναστατικά κινήματα, που εμφανίστηκαν στην ιστορία της ανθρωπότητας. Αναδύθηκε κατά το 18ο αι., καταδεικνύοντας μια προοδευτική αντίληψη του κόσμου, της γνώσης και της κοινωνίας. Με τον όρο αυτό εννοούμε τις αξίες και τις ιδέες, που κυριάρχησαν στα κράτη τής βορειοδυτικής Ευρώπης κατά τον αιώνα που προηγήθηκε τής Γαλλικής Επανάστασης. Αυτό το φιλοσοφικό και πολιτιστικό κίνημα είχε μια βαθιά επίδραση στην εξέλιξη της ανθρωπότητας και συνέβαλε σημαντικά στη διαμόρφωση του σύγχρονου κόσμου.
Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός ήταν πνευματικό κίνημα του 17ου και 18ου αι., με κεντρική θέση την πίστη στον ορθό λόγο, δηλαδή στην ικανότητα του ανθρώπου να κατανοήσει το σύμπαν και να προαγάγει τη θέση του στον κόσμο μέσω της δύναμης του νου, με απώτερους σκοπούς τη γνώση, την ελευθερία και την ευτυχία. Επιδίωξη των Ευρωπαίων Διαφωτιστών ήταν η υπερίσχυση του σύγχρονου πνεύματος εις βάρος των κατεστημένων ιδεών της θρησκευτικής μισαλλοδοξίας, του δογματισμού, της άγνοιας και της προκατάληψης. Τα κύρια στοιχεία, που διαμόρφωσαν το ιδεολογικό πλαίσιο του κινήματος του Διαφωτισμού, είναι η ριζική αμφισβήτηση των καθιερωμένων αυθεντιών, ο προβληματισμός γύρω από τη φύση, τις πηγές και τα όρια της γνώσης, η πίστη στην ανθρώπινη δυνατότητα παραγωγής γνώσης, ο ορθός λόγος και ο ελεύθερος στοχασμός.
Η έννοια του Διαφωτισμού σημαίνει τον «φωτισμό» του ανθρώπου με την παροχή γνώσεων και γενικότερα παιδείας. Ιστορικά ο όρος Διαφωτισμός αναφέρεται στην ευρωπαϊκή πνευματική κίνηση, που ολοκλήρωσε το αναγεννησιακό ανθρωπιστικό πνεύμα και απέβλεπε στην απαλλαγή του ανθρώπου από το δογματισμό και στη διάδοση της επιστημονικής γνώσης με την καλλιέργεια του ορθού λόγου. Την ίδια εποχή αναπτύσσεται και το κίνημα του ανθρωπισμού, με πίστη στις απεριόριστες δυνατότητες του ανθρώπου και σταδιακή στροφή προς τη μελέτη των κλασικών κειμένων. Η στροφή αυτή συνέβαλε στην ανάπτυξη του πολιτιστικού κινήματος της Αναγέννησης, το οποίο οδήγησε σε σταδιακή πνευματική απελευθέρωση και σε άνθιση της Λογοτεχνίας, της επιστήμης, της τέχνης και της φιλοσοφίας.
Οι σημαντικότεροι εκφραστές τού Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού ήταν:
Ο John Locke (1632-1704) ήταν πολιτικός φιλόσοφος του Διαφωτισμού και άσκησε κριτική σε όσες φιλοσοφικές θεωρίες έκαναν αναφορά σ΄ έμφυτες ιδέες, δίνοντας καθοριστική σημασία στην εμπειρία. Στο «Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση» υπερβαίνει το σκεπτικισμό, καθιστώντας βασικό θεμέλιο των ιδεών τον Λόγο. Επίσης, απέδιδε μεγάλη σημασία στην αγωγή και θεωρούσε ότι η συνήθεια, το περιβάλλον, η συμπεριφορά και το παράδειγμα είναι πολύ σπουδαιότερα από τη διδασκαλία. Επιπλέον, ταξινόμησε τις παιδαγωγικές αξίες ως αρετή, σοφία, μόρφωση και γνώσεις, που αξίζουν μόνον όταν τις κατέχουν άνθρωποι με σωστή συμπεριφορά.
Ο Montesquieu (1689-1775) πίστευε πως οι νόμοι εκφράζουν το ανθρώπινο λογικό που μόνο ο άνθρωπος διαθέτει και γι’ αυτό και μόνο ο ίδιος μπορεί να συγκροτήσει μια πολιτική κοινότητα και να υπάρξει μέσα σ’ αυτήν. Για να υπάρξει ελευθερία απαραίτητη είναι η συμμετοχή στην άσκηση εξουσίας όλων των κοινωνικών στρωμάτων, που έχουν πολιτικά δικαιώματα, και προτείνει την εκχώρηση μέρους της εξουσίας των πολιτών σε άξιους εκπροσώπους της. Κάθε πράξη τής κρατικής εξουσίας διακρίνεται σε νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική και η μεταξύ τους εμπλοκή, κατά την άποψή του, αποτρέπει σε μεγάλο βαθμό την κατάχρηση εξουσίας και την καταπάτηση των ελευθεριών.
Ο Jean–Jacques Rousseau (1712-1178), ως μεγάλος διανοητής κι επαναστατικό πνεύμα στην εποχή τού Διαφωτισμού, δημιούργησε σημαντικά έργα και επηρέασε τα κυρίαρχα πνεύματα της εποχής του. Οι βασικές του θέσεις προκύπτουν από τη φιλοσοφική του προσπάθεια για συνδυασμό τού Χριστιανισμού με τον ορθολογισμό, από την πολιτική του θεωρία περί «Κοινωνικού Συμβολαίου» και από τις παιδαγωγικές απόψεις του περί «φυσικής εκπαίδευσης». Η μεγάλη επίδραση, που άσκησε με το πολυδιάστατο έργο του, οφείλεται στο επαναστατικό του πάθος και στην αποστασιοποίησή του από τις προκαταλήψεις. Το έργο του «Αιμίλιος» ή «Περί Αγωγής» διαμορφώνει μια νέα παιδαγωγική αντίληψη, σύμφωνα με την οποία η αγωγή είναι η διευκόλυνση του παιδιού να εκδηλώσει τις φυσικές, εγγενείς τάσεις του.
Ο Φρανσουά Μαρί Αρουέ (1694-1778), ο γνωστός με το ψευδώνυμο Βολταίρος, προώθησε αξίες, όπως την ανεξιθρησκία και τον ορθολογισμό, και ήταν υπέρ της ελεύθερης σκέψης. Υποστήριξε με ζήλο το δικαίωμα του κάθε ανθρώπου να εκφράζει ελεύθερα αυτό που σκέφτεται. Καθοριστική ήταν και η συμβολή του στην Ελληνική Επανάσταση. Είχε μεγάλη εκτίμηση και σεβασμό στον ελληνικό πολιτισμό κι επιθυμούσε να ελευθερωθεί η Ελλάδα από τον τουρκικό ζυγό. Υπήρξε ένας άνθρωπος αξιόλογος, του οποίου τα έργα αξίζει να μελετούνται, διότι οι ιδέες του στάθηκαν αφορμή για λαϊκές εξεγέρσεις κι επαναστάσεις και τα διδάγματά του τείνουν να είναι διαχρονικά.
Ο Ιμμάνουελ Καντ (1724-1804) υπήρξε σπουδαίος Γερμανός φιλόσοφος. Έζησε σε μια εποχή, όπου το φιλοσοφικό πεδίο είχε διαμορφωθεί γύρω από δύο αντιμαχόμενους πόλους, το ρασιοναλισμό τού Ντεκάρτ από τη μια και τον εμπειρισμό των Άγγλων (Λοκ, Χομπς κ.ά) από την άλλη. Επηρεασμένος από τις δύο παραπάνω τάσεις, που η πρώτη έβαζε τη λογική και τον νου σε προτεραιότητα και η δεύτερη τις αισθήσεις, κατόρθωσε να πετύχει τη σύζευξή τους. Κεντρικό ρόλο στη φιλοσοφία του διαδραμάτιζε αναμφίβολα η ηθική και ο ηθικός νόμος είχε βαρυσήμαντη αξία στη συνείδησή του.
Οι θεωρίες των παραπάνω φιλοσόφων τού 18ου αι., εκπροσώπων του Διαφωτισμού, υπήρξαν καθοριστικές και οι θέσεις τους συνέβαλαν στην ανάπτυξη του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Οι ιδέες και οι αξίες τού Διαφωτισμού επηρέασαν και τους λαούς που ήταν τότε υπό την Οθωμανική Αυτοκρατορία, όπως τους Έλληνες. Κατά την ίδια περίοδο, αλλά και λίγο μετά τη Γαλλική Επανάσταση, αναδείχθηκαν διαφωτιστές, οι οποίοι προσπάθησαν να προσεγγίσουν, ν΄ αποδεχθούν ή ν΄απορρίψουν τα διάφορα ρεύματα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Η έκρηξη της Γαλλικής Επανάστασης στα τέλη τού 18ου αι. υπήρξε το αποτέλεσμα του κινήματος του Διαφωτισμού. Η σκέψη των Ελλήνων διανοούμενων και της ελληνικής κοινωνίας αρχίζει να γίνεται φιλελεύθερη και να αναπτύσσεται το κίνημα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού.
Έτσι αρχίζει η μετάφραση έργων των εκπροσώπων του Διαφωτισμού, όπως του Locke και του Montesquieu στην ελληνική γλώσσα, ενώ ξεκινά και η παραγωγή και διακίνηση μη θρησκευτικών βιβλίων, τα οποία γίνονται ευρέως αποδεκτά. Με αυτόν τον τρόπο τέθηκαν οι βάσεις για την ανάπτυξη της φιλελεύθερης σκέψης και ιδέας με αποτέλεσμα την αναζήτηση κοινωνικής, πολιτισμικής και πολιτικής αλλαγής τού υπόδουλου ελληνισμού. Η πνευματική απελευθέρωση συνέβαλε στην εθνική αφύπνιση των Ελλήνων και στο ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης με αίτημα την ελευθερία, την αποτίναξη του του οθωμανικού ζυγού και την ίδρυση ανεξάρτητου ελληνικού κράτους.
Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, που θα μπορούσε ν΄ αποτιμηθεί ως παρακλάδι, μια προέκταση του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, είναι ένα ιδεολογικό, φιλολογικό, γλωσσικό και φιλοσοφικό ρεύμα που επιχείρησε να μεταφέρει τις ιδέες και τις αξίες τού Διαφωτισμού στον χώρο τού υπόδουλου γένους. Αναπτύχθηκε μια έντονη πνευματική δραστηριότητα γύρω από τις θεμελιώδεις ιδέες, όπως την ελευθερία, τη δικαιοσύνη, την ανεξαρτησία και την αρετή, με αντικειμενικό σκοπό το φωτισμό των υπόδουλων Ελλήνων.
Στην παιδεία εναπόθεσαν οι Έλληνες, ιδιαίτερα ο Κοραής, ένα μεγάλο μέρος των ελπίδων τους γι απελευθέρωση. Σημαντικότεροι εκπρόσωποι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού είναι μεταξύ άλλων ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Ιώσηπος Μοισιόδακας, οι συγγραφείς τής Νεωτεριστικής Γεωγραφίας, ο Δανιήλ Φιλιππίδης και ο Γρηγόριος Κωνσταντάς, και ο Άνθιμος Γαζής. Κορυφαίοι, όμως, αποδείχθηκαν ο Ρήγας Βελεστινλής και ο Αδαμάντιος Κοραής.
Λογοτεχνία τού Νεοελληνικού Διαφωτισμού ονομάζουμε το σύνολο των λογοτεχνικών κειμένων, που γράφτηκαν κατά την περίοδο 1770-1821 και κατά συνέπεια συμπίπτουν χρονικά με το ρεύμα ιδεών του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, το οποίο διαμορφώθηκε κάτω από την επίδραση των καινοτόμων ιδεών του ευρωπαϊκού διαφωτισμού και της γαλλικής επανάστασης.
Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός δεν εξαντλήθηκε σε ορισμένες φιλοσοφικές αντιλήψεις, δεν δημιούργησε πρωτότυπες ιδέες και δεν υιοθέτησε μία ενιαία φιλοσοφία. Η γλώσσα των λογοτεχνικών κειμένων παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία, καθώς κυμαίνεται ανάμεσα στη δημοτική ή ομιλούμενη γλώσσα τής εποχής και στην καθαρεύουσα ή και την αρχαΐζουσα. Την ίδια εποχή με τη γλωσσική διαμάχη που ξεσπά ανάμεσα στις διαφορετικές γλωσσικές απόψεις, τέθηκαν οι βάσεις του γλωσσικού ζητήματος, που είχε ως αποτέλεσμα η λογοτεχνική παραγωγή του 19ου αι. να μοιραστεί σε δύο γλωσσικές τάσεις, τους υπερασπιστές τής δημοτικής και τους υπέρμαχους της καθαρεύουσας.
Κυρίαρχο αίτημα του διαφωτισμού ήταν η παιδεία και η γνωριμία των Ελλήνων με την αρχαία γραμματεία. Μια μεγάλη ομάδα κειμένων αυτής της εποχής εκφράζουν τη δυσαρέσκεια των Ελλήνων για τις συνθήκες, που επικρατούσαν στην οθωμανική αυτοκρατορία, κι εκδηλώνουν τον πόθο τής εθνικής απελευθέρωσης. Επίσης, η εμφάνιση μιας αστικής ηθικής, διαφοροποιημένης από την αυστηρή ηθική τής ορθόδοξης χριστιανικής θρησκείας κι επικεντρωμένης στη χαρά τής ζωής και στην απόλαυση του έρωτα, χαρακτηρίζει ένα μεγάλο μέρος των κειμένων τής εποχής. Τα χαρακτηριστικά τού Νεοελληνικού Διαφωτισμού είναι η στροφή στη νεωτερικότητα, η αποδέσμευση της σκέψης από τη θρησκευτική αυθεντία, η τροπή προς την αρχαιότητα και η απόρριψη του Βυζαντίου, η εξιδανίκευση της προόδου, της επιστήμης και του ορθού λόγου και η διάθεση της σύσφιξης των σχέσεων με τον ευρωπαϊκό κόσμο.
Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός ήταν κίνημα ανακαινιστικό, με πίστη στη δύναμη του ορθού λόγου και στην πρόοδο, δίνοντας ιδιαίτερο βάρος στην παιδεία και στην αγωγή ως μέσα για την ανάπτυξη των διανοητικών δυνάμεων του ανθρώπου και την απαλλαγή του από προκαταλήψεις. Κατά συνέπεια, ακολούθησε τις αρχές και αφομοίωσε τα αιτήματα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού για πρόοδο των επιστημών, προώθηση της μάθησης, εκσυγχρονισμό τής εκπαίδευσης και της αγωγής, ελευθερία έκφρασης και σκέψης, κοινωνική και πολιτική αλλαγή, συντελώντας στην αναβίωση τού ελληνικού στοχασμού, στην ανανέωση της φιλοσοφίας, της επιστήμης και της λογοτεχνίας, στην πρόοδο των γραμμάτων και των καλών τεχνών!
Βιβλιογραφία
Αθήνη, Σ. & Ξούριας, Γ. (2015). Νεοελληνική Γραμματεία 1670-1890, Αθήνα: ΣΕΑΒ.
Βαλλιάνος, Π. (2008). Φιλοσοφία στην Ευρώπη. Νεότερα και σύγχρονα φιλοσοφικά ρεύματα (19ος -20ος αι. ), τ. Γ’. Πάτρα: Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο.
Γκότσης, Γ. & Προβατά, Δ. (2000). Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας. Από τις αρχές του 18ου έως του 20ου αι., Πάτρα: Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο.
Κιτρομηλίδης, Π. (1999). Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
Κονδύλης, Π. (1998). Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα: Θεμέλιο.
Κονδύλης, Π. (2004). Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα: Θεμέλιο.
Reble, A. (2014). Ιστορία της Παιδαγωγικής, μετφρ. Θ. Χατζηστεφανίδης & Σ. Χατζηστεφανίδου, Αθήνα: Παπαδήμα
