Η Αναγέννηση στη Λογοτεχνία της Ευγενίας Μπαζάνη
Ανθρωπισμός και Αναβίωση των Κλασικών
(Ανάλυση της λογοτεχνικής αναγέννησης της Ευρώπης, της έμφασης στον ανθρωπισμό και της επιστροφής στην αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή γραμματεία)
Η Αναγέννηση είναι μια περίοδος της Ευρωπαϊκής Ιστορίας το 15ο και 16ο αι. στη Δυτική Ευρώπη, η οποία χαρακτηρίζεται από μια προσπάθεια αναβίωσης ιδεών και επιτευγμάτων της κλασικής αρχαιότητας. Ωστόσο, οι υποστηρικτές μιας «μακράς Αναγέννησης» τοποθετούν την αρχή της στον 14ο αι. και το τέλος της στον 17ο αι. Η πολιτική οργάνωση της Φλωρεντίας και η οικονομική άνθηση αποτέλεσαν πρόσφορο έδαφος για να αναπτυχθούν τα βασικά χαρακτηριστικά της Αναγέννησης που είναι η εμπιστοσύνη στη λογική ικανότητα του ανθρώπου, η διεύρυνση των γνώσεων, η εμφάνιση μεγάλων κοινωνικών αλλαγών και νέων αντιλήψεων σε σχέση με εκείνες που επικρατούσαν στο Μεσαίωνα. Η τέχνη αποδεσμεύτηκε από το θρησκευτικό δογματισμό και το νέο πεδίο της καλλιτεχνικής αναζήτησης ήταν η ομορφιά του πραγματικού κόσμου.
Παρόλο που ο όρος Αναγέννηση παραπέμπει συνήθως στις εικαστικές τέχνες, εντούτοις πρόκειται για μια γενικότερη πνευματική κίνηση που κύριο χαρακτηριστικό της είναι η αναβίωση των αξιών της κλασικής αρχαιότητας, οι οποίες είχαν παραμεριστεί κατά το Μεσαίωνα. Είναι ένα σύνθετο, πολιτιστικό, ιστορικό και κοινωνικό φαινόμενο. Το πνεύμα των ανθρώπων απελευθερώνεται από τη μονομέρεια της θρησκευτικής μεσαιωνικής σκέψης και γίνεται πιο φιλελεύθερο και δημιουργικό. Ενώ ο αναγεννησιακός άνθρωπος εμπνέεται από τον αρχαίο κόσμο, ο στόχος του είναι το μέλλον.
Το κεντρικό σημείο αναφοράς των καλλιτεχνικών μελετών της Αναγέννησης αποτέλεσαν ο άνθρωπος και ο χώρος γύρω από αυτόν. Ο στόχος του καλλιτέχνη ήταν να αναβιώσει, μέσα από την τέχνη, το μεγαλείο της αρχαιότητας. Η στροφή στην αρχαιότητα που εξαπλώθηκε σιγά-σιγά από τις πόλεις της Βόρειας Ιταλίας στην υπόλοιπη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη, έμεινε γνωστή με τον όρο “Ανθρωπισμός” (Ουμανισμός). Την εποχή αυτή οι καλλιτέχνες προσπαθούσαν να προσεγγίσουν με αντικειμενικό τρόπο το ωραίο, την αρμονία και τη χάρη θεωρώντας ότι αυτές οι ιδιότητες αντανακλούν τα χαρακτηριστικά του πραγματικού κόσμου και του ανθρώπου.
Με τον όρο ανθρωπισμό εννοούμε τη στάση ζωής που βασίζεται στην επιστημονική μέθοδο για να κατανοήσει τη λειτουργία του σύμπαντος, απορρίπτει την ιδέα του υπερφυσικού και της μετά θάνατον ζωής και υπερασπίζεται την ικανότητα του ανθρώπου να λαμβάνει ηθικές αποφάσεις που βασίζονται στη λογική, την εν συναίσθηση, στο ενδιαφέρον για το συνάνθρωπο και στη φιλοδοξία του για το γενικότερο καλό της ανθρωπότητας. Η έννοια του ανθρωπισμού μπορεί ακόμα να οριστεί ως φιλοσοφική στάση, η οποία θεωρεί τον άνθρωπο ως κέντρο του κόσμου, μια αντίληψη που πρεσβεύει ότι ο άνθρωπος πρέπει να είναι στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της κοινωνίας και του πολιτισμού.
Το καλλιτεχνικό έργο θα στηριζόταν σε μια γενικευμένη αλήθεια της φύσης και θα ισορροπούσε ανάμεσα στο ιδανικό και το πραγματικό, χωρίς όμως, να απομακρύνεται από την πραγματικότητα, δεδομένου ότι οι αρχαίοι είχαν μελετήσει τη φύση μέσα από την αναβίωση του αρχαίου πνεύματος. Έτσι, η προσήλωση στις ιδέες και τις αξίες της κλασικής αρχαιότητας, η μελέτη των αρχαίων φιλοσόφων, και κυρίως του Πλάτωνα, συνόδευσαν την αναζήτηση των καλλιτεχνών αυτή την περίοδο, που θεωρείται μεταβατική από το Μεσαίωνα στη σύγχρονη εποχή. Το ενδιαφέρον για την κλασική αρχαιότητα στα μέσα του 15ου αιώνα αποτέλεσε μια από τις συνιστώσες του Ανθρωπισμού, ενώ από τα πρώτα χρόνια του 16ου αιώνα απέκτησε πιο πολύ την αξία ενός κανόνα οργάνωσης της καλλιτεχνικής δημιουργίας.
Ο όρος Ανθρωπισμός επινοήθηκε από το Γερμανό θεολόγο, Friedrich Immanuel Niethammer, το 1808 για να περιγράψει τους μελετητές της αρχαίας ελληνικής, ρωμαϊκής και κλασσικής λογοτεχνίας. Οι ρίζες του εντοπίζονται στους αρχαίους Έλληνες και Ρωμαίους φιλοσόφους, όπως είναι ο Επίκουρος, Αίσωπος, Δημόκριτος, Πρωταγόρας. Ωστόσο, αργότερα ο όρος αυτός αντιστοιχούσε στους μελετητές των Αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων, της περιόδου 1300-1600 μ. Χ. Στον 20ο αι. συνδέθηκε με το ορθολογικό κίνημα που επεδίωκε την αυτονομία του ανθρώπου.
Τα πρώτα ίχνη του Ανθρωπισμού μπορούν να ανιχνευτούν στην Αρχαία Ελλάδα. Στην Ελλάδα οι πρώτες δημοκρατικές πόλεις συνδύαζαν εκκοσμικευμένη δημόσια ζωή, ελεύθερη έκφραση και ανεξάρτητη σκέψη. Ο Πρωταγόρας ο οποίος ήταν αγνωστικιστής σοφιστής έζησε τον 5ο αι. π.Χ. και δίδασκε ότι για όλα τα πράγματα κριτήριο είναι ο άνθρωπος. Έτσι, έθεσε τον Άνθρωπο ως αρμόδιο για να αποφασίζει για την αξία των πραγμάτων. Επίσης, οι απόψεις του για τους θεούς τον οδήγησαν σε διώξεις, αφού η ορθολογική του σκέψη τον οδήγησε να διδάσκει πως δεν μπορεί να γνωρίζει τίποτα για τους θεούς.
Εκτός από τον Πρωταγόρα, και άλλοι αρχαίοι Έλληνες αποτέλεσαν τους πρόδρομους του Ανθρωπισμού. Ο Αριστοτέλης προσπάθησε να κατανοήσει τον κόσμο μέσω της Λογικής και του πειράματος. Ο Επίκουρος υπήρξε υλιστής χωρίς να νοιάζεται για την ύπαρξη ή όχι των θεών. Ο Δημόκριτος επίσης, υπήρξε υλιστής φιλόσοφος, εισήγαγε την Ατομική Θεωρία απορρίπτοντας υπερφυσικές ιδέες και υποστήριζε πως η φύση ή ο άνθρωπος υπάρχουν για να υπηρετούν κάποιο ανώτερο σκοπό. Ταυτόχρονα ήταν υπέρμαχος της ηθικής ζωής που σκοπό έχει την ευθυμία που περιλαμβάνει την ψυχική γαλήνη και τη σταθερότητα , ενώ δίδασκε πως οι άνθρωποι δεν ευτυχούν με τα σωματικά αγαθά, ούτε με τα χρήματα, αλλά με την ορθή σκέψη και την πολυμάθεια.
Η επιρροή του Ανθρωπισμού δεν ήταν μόνο φιλοσοφική, αλλά διαπότισε την πολιτική και τις τέχνες. Ο Περικλής στον Επιτάφιο, δεν κάνει λόγο για υπερφυσικές δυνάμεις ή μετά θάνατον ζωή, αλλά υποστηρίζει πως οι Αθηναίοι που πέθαναν για τον πόλεμο, θυσιάστηκαν για την Αθήνα και η ανάμνησή τους θα μείνει στους πολίτες της Αθήνας.
Καθώς οι Ρωμαίοι άπλωναν την κυριαρχία τους στη λεκάνη της Μεσογείου, οι Ανθρωπιστικές ιδέες της Ελλάδας υιοθετούνταν από μεγάλο μέρος της Ρώμης. Για παράδειγμα, ο Τίτος Λουκρήτιος μέσα από τα ποιήματά του προσπαθούσε να ελευθερώσει την ανθρωπότητα από τα δεσμά των θεών, του φόβου και της άγνοιας. Στην Αρχαία Ρώμη άλλοι γνωστοί Ανθρωπιστές θεωρούνται ο Κικέρωνας, ο Οβίδιος, ο Σενέκας και ο Ιούλιος Καίσαρας. Όμως, με την επικράτηση του Χριστιανισμού οι ανθρωπιστικές ιδέες θα υποχωρήσουν και θα επανεμφανιστούν κατά την Αναγέννηση.
Ο Αναγεννησιακός Ανθρωπισμός ή Ουμανισμός ήταν ένα πνευματικό ρεύμα στο τέλος του Μεσαίωνα που είχε στόχο την πολιτιστική και εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του θεοφοβικού μοντέλου που επικρατούσε ως τότε. Θεωρείται ως ένα μοντέλο ζωής, γραφής και σκέψης και χαρακτηρίζεται από την επιστροφή στα αρχαία κείμενα. Ο Ανθρωπισμός στην ουσία είναι μια μεγάλη ομάδα φιλοσοφιών που αναφέρονται σε διάφορα πεδία, όπως το ηθικό, φιλοσοφικό, επιστημολογικό και πολιτικό κι έχουν στόχο την ευημερία του ανθρώπου και την αξιοπρέπειά του. Βασίζεται στις δυνατότητες του ανθρώπου και υποστηρίζει πως μπορεί να λύσει κάθε είδους προβλήματα που αντιμετωπίζει χρησιμοποιώντας την ανθρώπινη λογική και τα επιτεύγματα της επιστημονικής προσέγγισης των καταστάσεων.
Ως Αναγέννηση μπορεί να οριστεί η ανάγκη του ανθρώπου για ανανέωση και αναδημιουργία, με πνεύμα ορθολογικό. Ως πολιτιστικό κίνημα, οδήγησε στην ακμή των γραμμάτων, της επιστήμης, της τέχνης, της θρησκείας, των πολιτικών επιστημών καθώς και την αναβίωση της μελέτης των κλασικών συγγραφέων, την ανάπτυξη της γραμμικής προοπτικής στη ζωγραφική, μέσα από την εισαγωγή του τρισδιάστατου στοιχείου, καθώς και τη σταδιακή μεταρρύθμιση στην εκπαίδευση.
Η Αναγέννηση, ως ένα πνευματικό κίνημα, που απελευθέρωσε τη σκέψη των ανθρώπων και διεύρυνε τους ορίζοντές του, γνώρισε μεγάλη δόξα στον τομέα της λογοτεχνίας. Στην Ευρώπη κατά το 16ο αι., παρατηρείται άνθηση της λογοτεχνίας στις εθνικές γλώσσες που έχουν αποκτήσει εκφραστική επάρκεια.
Στη Γαλλία ο μεγάλος ελληνιστής Γουλιέλμος Μπυντέ εξέδωσε πολλά έργα αρχαίων συγγραφέων και ο Μιχαήλ Μονταίνι (1533-1592) είναι γνωστός για τα Δοκίμιά του. Στην Ισπανία ο Μιχαήλ Θερβάντες είναι ο συγγραφέας του περίφημου μυθιστορήματος Δον Κιχώτης στο οποίο σατιρίζεται ο ιπποτικός βίος και ο άνθρωπος παρουσιάζεται να αιωρείται ανάμεσα στο όνειρο και την πραγματικότητα. Στην Ιταλία ο Νικολό Μακιαβέλι (1469-1527) έγραψε το περίφημο πολιτικό-φιλοσοφικό βιβλίο «Ο Ηγεμόνας» που δείχνει τι πρέπει να κάνει ένας αρχηγός κράτους έναντι των εχθρών του, για να διατηρήσει την εξουσία του. Στην Πορτογαλία διακρίνεται ο Λουδοβίκος Καμόενς (1524-1580), συγγραφέας του έπους «Λουζιτανοί», που είναι εμπνευσμένο από τις περιπέτειες των πορτογάλων θαλασσοπόρων. Στην Αγγλία ο μεγαλύτερος θεατρικός συγγραφέας Ουίλιαμ Σαίξπηρ (1564-1616) έγραψε 37 θεατρικά έργα που εξακολουθούν να παίζονται σε όλο τον κόσμο και να συγκινούν με τις αιώνιες αλήθειες που περιέχουν.
Βιβλιογραφία
Corliss L. (1997). The Philosophy of Humanism, New York: Humanist Press.
Grinter, R. & Whitelead A. (2010). British Humanist Association, British Humanist Association.
Wells, J. (2008). Longman Pronunciation Dictionary, Pearson Longman.